Podstawy kompozycji. Jak tworzyć ujęcia zapadające w pamięć?

Kompozycja, czyli równowaga

Czy zaledwie pojedyncze spojrzenie na fotografię może wywołać w odbiorcy myśl, że patrzy na coś absolutnie doskonałego? Oczywiście, że tak.

Na przestrzeni wieków, nasze zbiorowe doświadczanie „doskonałości" poprzez sztukę i jej twory ma nierozerwalny związek z fizjologią procesu percepcji, którego zwieńczeniem jest dla nas uczucie kompletnej harmonii. 

To właśnie tej ważnej kwestii – która łączy się również z ludzkim intuicyjnym poczuciem równowagi – poświęcił swoją książkę Robert Arnheim, niemiecki teoretyk sztuki i filmu, którego spostrzeżenia zawarte w „Sztuce i percepcji wzrokowej” będą stanowić dla nas punkt wyjścia do omówienia tematu kompozycji. 

Skąd wiadomo, że to właśnie równowaga stanowi najważniejszy fundament każdej kompozycji, bez względu na to, czy mówimy o fotografii, filmie czy też malarstwie? 

Żyjemy w świecie fizycznym, w którym przeciwstawne siły nieustannie się kompensują – jest to nieprzerwanie wydarzający się proces w szeroko pojętym Wszechświecie, którego wpływ znajduje swoje odzwierciedlenie w naszej codziennej działalności podyktowanej potrzebą rozwoju.

W ujęciu ideowym, równowaga stanowi więc cel sama w sobie dla wszystkich fizycznych czynności – w tym kreatywnych – pozornie wykluczających się nawzajem, jednak będących pełnią w całościowym ujęciu. Równowaga nie ma więc nic wspólnego z bezczynnością, choć ostatecznie wymaga – również od sztuki – koherentnej integralności. 

„(...) poprzez stabilizację wzajemnych związków między różnymi siłami w widzianym układzie, artysta pozbawia swoje dzieło dwuznaczności (...)” - Rudolf Arnheim, „Sztuka i percepcja wzrokowa"

Sztuka aspirująca do bycia „w równowadze” staje się bardziej zrozumiała dla potencjalnego odbiorcy, który wie, w jaki sposób właściwie ją dekodować oraz – co nawet ważniejsze – ma ochotę się w nią zaangażować.

Zrównoważone dzieło jest więc spójne pod względem treści i formy oraz przede wszystkim ogranicza lub całkowicie wyklucza udział przypadku w czasie swojego powstawania – i to właśnie w tym momencie dochodzimy do kluczowego pojęcia kompozycji.

W kontekście sztuk wizualnych, a więc filmu i fotografii, kompozycja stanowi takie rozmieszczenie elementów w kadrze, które gwarantuje czytelny oraz przejrzysty odbiór danego dzieła. Podstawowe zasady kompozycyjne pomagają także w sposób bardziej świadomy zarządzać formalną częścią kadru, tak aby poprzez jego sensowne uporządkowanie wzmocnić jednocześnie jego przekaz treściowy.

Nikt z nas nie jest w stanie funkcjonować w nieskończonym chaosie, dlatego zrównoważona kompozycja jest kluczowa, aby poradzić sobie z „artystycznym wyrazem", którego swoista dynamika często wymaga szczególnego rodzaju organizacji.

„(...) w kompozycji zrównoważonej wszystkie czynniki takie jak kształt, kierunek i położenie, determinują się nawzajem tak dalece, że żadna zmiana nie wydaje się możliwa, a całość nabiera charakteru „konieczności” we wszystkich swoich częściach (...)” - Rudolf Arnheim, „Sztuka i percepcja wzrokowa"

Jakie inne korzyści niesie ze sobą znajomość podstawnych zasad kompozycyjnych? Z ich pomocą można także skutecznie zatrzymać wzrok potencjalnego widza na danym obrazie na znacznie dłużej, niż ma to miejsce zazwyczaj. 

I to jest właśnie sedno sprawy – by w epoce powszechnego okulocentryzmu oraz nieskończonej ilości obrazów, które codziennie zasilają mass media po prostu się wyróżnić! 

Pamiętaj też jednak o tym, że wszystkie zasady można łamać – choć mimo wszystko warto mieć świadomość pewnych podstaw oraz punktów odniesienia. 

Złoty podział – boska proporcja

Złoty podział to zasada kompozycyjna, która opiera się na szczególnych proporcjach – nota bene nie odkrytych, lecz zaobserwowanych powszechnie w naturze! – uznawanych za estetycznie przyjemne dla ludzkiego oka.

Początki tego podziału sięgają już epoki Starożytności, której najznakomitsi przedstawiciele ze świata kultury i sztuki stosowali złote proporcje w odniesieniu do swoich prac – są na niej oparte m.in. Człowiek witruwiański oraz Mona Lisa Leonardo da Vinci, rzeźba Dawida autorstwa Michała Anioła, a także greckie świątynie i pałace! Warto dodać, że owa proporcja nie była przedmiotem zainteresowania tylko i wyłącznie artystów i architektów – fascynowała również ówczesnych matematyków i astrologów, którzy przypisywali jej magiczne właściwości.

Reguła złotego podziału, w odniesieniu do pojedynczego odcinka, sprowadza się do wyrażenia arytmetycznego, w którym proporcja krótszej części odcinka do dłuższej równa się proporcji jego dłuższej części do całości odcinka – w obu przypadkach podział ten doprowadza do otrzymania złotej liczby, greckiej φ (phi) której wartość wynosi 1.618. 

W oparciu o tę konkretną zależność liczbową, czyli proporcję 1:1.618 – w przybliżeniu 8:13 – stworzono siatkę kompozycyjną, której pionowe i horyzontalne linie dzielą dany kadr na trzy części wzdłuż każdej osi.

• Punkty przecięcia się owych lini nazywamy mocnymi punktami kadru. To właśnie one w pierwszej kolejności przyciągają uwagę potencjalnego obserwatora, dlatego warto umieszczać w nich (lub w ich okolicach) najistotniejsze elementy budujące historię danego ujęcia, tak aby dodatkowo wzmocnić siłę jego przekazu.
  
  
• Rola linii pionowych i horyzontalnych sprowadza się natomiast do bycia swoistym „narratorem kadru” oraz naturalnego nakierowywania wzroku obserwatora na ważne, filmowo-fotograficze motywy – umieszczenie kluczowych elementów kompozycji wzdłuż tych linii również pomaga skoncentrować uwagę widza na istotnych obszarach kadru.  
  
  

W kontekście złotej proporcji nie wypada nie wspomnieć o ciągu Fibonacciego oraz złotej spirali, którą również z powodzeniem wykorzystuje się podczas procesu komponowania kadru. 

Złoty ciąg jest sekwencją liczb, w której każda liczba – poza dwiema początkowymi, 0 i 1 – jest sumą dwóch poprzednich. Powstające w ten sposób wyrazy są nazywane liczbami Fibonacciego: 0, 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34, 55 i tak dalej... w momencie, gdy zaczniemy dzielić przez siebie liczby występujące w ciągu – większe przez mniejsze – otrzymamy dobrze już Ci znaną wartość 1,618! 

Spirala Fibonacciego jest natomiast graficznym sposobem reprezentacji tego ciągu. Jeśli przyjmiemy, że kadr fotograficzny lub filmowy jest złotym prostokątem, który można nieskończenie dzielić na kwadraty oraz odpowiednio mniejsze prostokąty (zachowujące proporcję boków 1:1,618), a następnie w powstałych kwadratach zakreślimy ćwiartki okręgów – o promieniu identycznym jak dany bok kwadratu – to połączenie wszystkich powstałych w ten sposób ćwiartek da nam obraz złotej spirali.

Graficzny ciąg Fibonacciego również stanowi jeden ze sposobów prowadzenia widza poprzez fotograficzną diegezę. Jest to wyjątkowo atrakcyjna metoda, która rytmizuje fotograficzną strukturę oraz sprawia, że ciężko oderwać od niej wzrok!  

Trójpodział

Z upływem czasu złoty podział ulegał licznym przekształceniom, czego efektem jest jego współczesna oraz uproszczona wersja w postaci trójpodziału – idea tego porządku również polega na odpowiednim podziale kadru, ale z tą różnicą, że na 9 równych części.

Siatkę trójpodziału tworzą dwie pionowe oraz dwie poziome linie, których momenty wzajemnego przecięcia się w płaszczyźnie obrazu – podobnie jak w przypadku boskiej proporcji – tworzą aż cztery mocne punkty kadru, w których powinny znaleźć się najważniejsze elementy Twojego filmu lub fotografii.

Trzeba jednak pamiętać o tym, aby nie używać na raz wszystkich mocnych punktów – należy wybrać dwa lub maksymalnie trzy z nich, które będą „kwintesencją" danego obrazu i zagwarantują względne uporządkowanie kadru. Wybór wszystkich czterech punktów może natomiast spowodować, że paradoksalnie wrócisz do punktu wyjścia, a więc kompletnego bałaganu w płaszczyźnie Twojego ujęcia. 

Linie siatki trójpodziału również mają bardzo ważną funkcję porządkującą – przykładowo w liniach poziomych trójpodziału zawsze warto umieszczać linię horyzontu danego krajobrazu, a także linie wyznaczone przez formację chmur, drzew, wierzchołków gór oraz pozostałych elementów budujących świat przedstawiony.

Postępując w ten sposób nie ulegniesz pokusie umieszczenia głównych komponentów Twojego ujęcia w centrum kadru. Nie jest to oczywiście karygodnym błędem, jednak „przecinanie" ujęcia „na pół" linią horyzontu jest bardzo powszechnym nawykiem osób początkujących – nie rób tego! :) Chyba, że wymaga tego konwencja „wyższej wagi". 

Analogicznie, w liniach pionowych trójpodziału warto z kolei umieszczać kształty i przedmioty wpisujące się w pionowy rytm kompozycyjny – a więc ludzi, budynki, drzewa etc. 

Warto też zdać sobie sprawę, w jaki sposób nasze uwarunkowania kulturowe oraz szerokość geograficzna wpływają na mechanizm „czytania” przez nas filmów i fotografii.

Udowodniono, że gdy po raz pierwszy spoglądamy na całkiem nowy dla nas obraz, to aż około 40 % naszej uwagi kumuluje się w jego lewym górnym mocnym punkcie. Następy w „hierarchii ważności" znajduje się lewy dolny mocny punkt z wynikiem 25 %, później prawy górny – 20 % –  i na samym końcu prawy dolny –  około 14 %.

W kontekście tej wiedzy wnioski dla twórców są oczywiście bardzo proste – kluczowe elementy filmowo-fotograficzne powinny znajdować się w lewej górnej części kadru – choć oczywiście nie jest to żaden przymus, a raczej cenna wskazówka! 

Inne rodzaje kompozycji

Oczywiście poza tradycyjnymi formami kompozycji, jakimi są złota proporcja oraz trójpodział, do dyspozycji fotografów i filmowców są także inne formy komponowania wspólne dla wszystkich sztuk wizualnych. 

Wiesz już o tym, że daną kompozycję filmowo-fotograficzną tworzą określone podziały i porządki składające się przede wszystkim z mocnym punktów oraz linii – jednak samych elementów formalnych kompozycji jest znacznie więcej!

Oto najważniejsze z nich:

• linie – proste, diagonalne, spiralne
• kształty – przede wszystkim te geometryczne
• kierunki – linie wznoszące się lub opadające, kierunek wyznaczony spojrzeniem modela
• kolory – harmonie barwne
• światłocień
• perspektywa
• ciężary – obiekty fotograficzne względem sił grawitacji
• rozmiary
• rytmy
• treści – symbolika
  
  

Dążenie do równowagi, o której pisaliśmy na samym początku, wymaga od twórcy tego, aby wszystkie powyższe elementy kompozycji rezonowały między sobą – warto więc poświęcić czas na obserwację twórczości innych artystów oraz zastosowanych przez nich porządków kompozycyjnych, ponieważ im więcej kompozycji przeanalizujesz, tym szybciej i naturalniej przyswoisz jej fundamentalne reguły oraz nauczysz się je harmonijnie łączyć! 

Kompozycja centralna

Jest to jedno z najbardziej podstawowych oraz najprostszych ustawień kompozycyjnych szeroko występujących w sztuce, jednakże nie zawsze odpowiednie dla każdego rodzaju ujęcia. W niektórych przypadkach centralna kompozycja może być  postrzegana jako zanadto statyczna lub zwyczajnie nudna. 

Jej najważniejsze cechy to:

• Główny temat w centrum: Główny obiekt, postać lub element, który chcemy podkreślić, znajduje się dokładnie w centralnej części kadru. To podejście nadaje zdjęciu równowagę i symetrię.
  
  
• Równomierność ułożenia: Elementy obrazu rozmieszczone są równomiernie wokół głównego tematu, co tworzy wrażenie harmonii i stabilności.
  
  
• Kontrola uwagi widza: Plasowanie głównego tematu w centrum ma na celu skupienie uwagi widza bez konieczności przemieszczania wzroku po całym kadrze.
  
  
• Prostota: Kompozycja centralna często sprzyja prostocie. Ograniczenie ilości elementów w kadrze może pomóc w skoncentrowaniu się na istotnym elemencie.
  
  

Kompozycja diagonalna

Tego rodzaju kompozycja to jeden ze skutecznych sposób układania elementów w kadrze, w którym linie biegnące po przekątnej są kluczowym elementem. To podejście dodaje dynamiki i ruchu w obrazie, co czyni go bardziej interesującym dla oka.

Oto kilka cech charakteryzujących kompozycję diagonalną:

• Linie przekątne: Elementy obrazu, takie jak linie, kształty, czy struktury, są rozmieszczone wzdłuż przekątnych kadru. Linie biegnące po przekątnej przyciągają uwagę i dodają zdjęciu energii.
  
  
• Dynamiczność i ruch: Kompozycja diagonalna wprowadza wrażenie ruchu lub potencjalnego ruchu, co może nadać obrazowi pewnego rodzaju dynamiki. Jest to szczególnie użyteczne przy fotografowaniu obiektów w ruchu.
  
  
• Złamanie symetrii: Linie biegnące po przekątnej często łamią symetrię, co może nadawać zdjęciu interesujący charakter. To podejście jest przydatne, gdy chcemy uniknąć zbyt harmonijnego lub przewidywalnego efektu.
  
  
• Podkreślanie głównego tematu: Linie przekątne mogą służyć do skierowania uwagi widza na główny temat lub element zdjęcia, gdy umieści się go na strategicznym punkcie przecięcia linii.
  
  
• Stworzenie głębi: Kompozycja diagonalna może także pomóc w stworzeniu wrażenia głębi w obrazie, zwłaszcza gdy linie przekątne prowadzą od pierwszego planu do tła.

Kompozycja zbieżna 

Kompozycja zbieżna, znana również pod nazwą perspektywy zbieżnej, to technika kompozycyjna w fotografii, w której linie prowadzące „do centrum" zbiegają się i spotykają w jednym punkcie na horyzoncie. Ten efekt może nadać zdjęciu głębi i dramatyzmu, a także podkreślać perspektywę i proporcje obiektów.

Cechy oraz funkcje kompozycji zbieżnej:

• Linie perspektywiczne: Kluczowym elementem kompozycji zbieżnej są linie, które zdają się zbiegać w jednym punkcie na horyzoncie. To zjawisko wynika z perspektywy, zwłaszcza gdy fotograf zajmuje pozycję niżej i patrzy w górę.
  
  
• Wzrost rozmiaru: W miarę oddalania się od punktu zbiegu, rozmiar obiektów wzrasta w sposób rytmiczny, co dodaje wrażenia głębi i odległości.
  
  
• Wzmacnianie perspektywy: Kompozycja zbieżna podkreśla głębię przestrzeni, co jest szczególnie przydatne w fotografii architektury, gdzie chcemy uwypuklić wysokość lub wielkość budynków.
  
  
• Kontrola punktu zbiegu: Fotograf decyduje, gdzie umieścić punkt zbiegu linii, co pozwala mu kontrolować sposób, w jaki widz postrzega i interpretuje przestrzeń.
  
  
• Dramatyzacja obrazu: Perspektywa zbieżna może dodawać dramatyzmu i intensyfikować atmosferę obrazu, szczególnie gdy używana jest w odpowiednich warunkach oświetleniowych.
  
  

Kompozycja oparta na złotych trójkątach 

Jest to technika kompozycyjna w fotografii, która wykorzystuje znaną Ci już zasadę złotego podziału do ułożenia elementów w kadrze. Złoty podział dzieli kadr według określonych proporcji (1: 1,618), a różne warianty tego podziału doprowadzają m.in. do utworzenia złotych figur, np. złotych trójkątów, które pomagają komponować obraz w sposób przyjemny dla oka.

Cechy i funkcje kompozycji:

• Rozmieszczenie głównego tematu: Kluczowym aspektem kompozycji opartej na złotych trójkątach jest umieszczenie głównego tematu, czy to postaci, czy krajobrazu, na punktach złotego podziału lub w obszarze złotych trójkątów.
  
  
• Podkreślanie istotnych elementów: Elementy, które znajdują się wewnątrz złotych trójkątów, są często postrzegane jako bardziej istotne i przyciągające uwagę.
  
  
• Przyciąganie uwagi do krawędzi kadru: Linie złotego podziału prowadzą wzrok w kierunku krawędzi kadru, co może być wykorzystane do kierowania uwagi widza w konkretnym kierunku.
  
  

Zupełnie odrębnym elementem kompozycji jest również barwa, o której szerzej mieliśmy szansę porozmawiać z naszym EXPOzycyjnym prelegentem Peterem Bielackiem.

Cały wywiad z fotografem oraz cenne kompendium wiedzy dotyczące harmonii barwnych znajdziesz tutaj:

Barwa w fotografii – wywiad z Peterem Bielackiem!

Koniecznie sprawdź również nasze inne teksty z cyklu Filmowo-fotograficznego ABC! 

Co to jest bitrate i jak wpływa na jakość Twojego wideo?

Przestrzeń barw i gamut – wstęp do reprodukcji barwy

Anamorfoza – rys historyczny oraz wstęp do specyfikacji obiektywów

Grafika w banerze: Johannes Plenio